site logo

Ilse Oosterlaken

All-rounder in de academische wereld

Onderzoekswebsites | Wetenschapscommunicatie | Academische Ondersteuning

Onderzoekswebsites
Wetenschapscommunicatie
Academische Ondersteuning

Waardenbewust ontwerpen en windenergie

Popularisering wetenschap

Het NIMBY-effect (‘Not in My Back Yard’) bestaat niet, zo is de mening van een groeiend aantal onderzoekers op het terrein van duurzame energie. Natuurlijk is het waar dat windparken en andere installaties – inclusief offshore parken – verzet oproepen. Maar ‘NIMBY’ is niet de juiste verklaring. Volgens dit mechanisme zouden mensen windenergie in het algemeen wel steunen, omdat ze het maatschappelijke belang ervan inzien. Maar ze komen desondanks in opstand tegen een windpark in de eigen buurt, omdat ze dan ineens kiezen voor het maximaliseren van hun persoonlijke welvaart. Vaak gaat de NIMBY-verklaring gepaard met het oordeel dat mensen irrationeel of egoïstisch zijn, of allebei. En dat helpt niet bij de oplossing.

Wat is dan wel de verklaring voor de weerstand? Publieke en morele waarden, zegt recent onderzoek; Esthetische waarden, ecologische waarden, procedurele en verdelende rechtvaardigheid, vertrouwen. En de oplossing is dergelijke waarden, de onderliggende reden voor het verzet, serieus te nemen.

Cover blad windnieuws, augustus 2013


Dit artikel schreef ik als postdoc in het project ‘Embedding Social Responsibility in the Design of Offshore Wind Energy Systems’. Het werd gepubliceerd in het blad Windnieuws, het nummer van augustus 2013.


Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want hoe doe je dat, waarden serieus nemen? In principe zijn er twee benaderingen denkbaar: een procesgerichte en een uitkomstgerichte benadering. De eerste houdt in dat er beter gekeken moet worden naar de manier waarop besluitvorming plaatsvindt, en hoe diverse stakeholders daarin betrokken worden. Dit is de manier om de waarde van procedurele rechtvaardigheid te adresseren, evenals gerelateerde waarden zoals vertrouwen, eerlijkheid, transparantie. De tweede houdt in dat er beter gekeken moet worden naar de mogelijke uitkomsten van dergelijke processen. Daarmee bedoel ik de alternatieve ‘ontwerpen’ die denkbaar zijn voor de windturbines, de windparken, de samenwerkingsverbanden die een windpark realiseren en draaiende houden, enzovoort. Afhankelijk van het gekozen ontwerp zal verdelende rechtvaardigheid – wat draait om de eerlijke verdeling van kosten, baten en risico’s over de verschillende stakeholders – wel of niet gerealiseerd worden. Ook esthetische en ecologische waarden zouden meegenomen moeten worden in analyses van en discussies over de ontwerpalternatieven. Beide benaderingen sluiten elkaar natuurlijk niet uit, integendeel. Ze kunnen elkaar versterken.

De uitkomstgerichte benadering staat centraal in een nieuw onderzoeksproject over offshore windenergie aan de TU Delft, gefinancierd door het programma Maatschappelijk Verantwoord Innoveren (MVI) van NWO. Een van de inspiratiebronnen voor het project is de recente literatuur over waardenbewust ontwerpen (ofwel ‘value sensitive design’). Hoewel de term destijds nog niet bestond, is de Oosterscheldekering een prima illustratie van dit idee of fenomeen. De realisatie daarvan werd voorafgegaan door een jarenlange maatschappelijke strijd om het al dan niet afsluiten van de Oosterschelde, als onderdeel van het Deltaplan dat na de watersnoodramp van 1953 in gang was gezet. Het onderliggende probleem was een waardenconflict: Is veiligheid belangrijker, of duurzaamheid? De beoogde afsluiting van deze zeearm zou de veiligheid vergroten, maar milieuorganisaties wezen er op dat daarmee een kostbaar ecologisch gebied verloren zou gaan.

Uiteindelijk werd er een innovatieve ontwerpoplossing gevonden die het mogelijk maakte beide waarden tegelijkertijd te respecteren, en die daarmee op grootschalige publieke acceptatie kon rekenen: de Oosterscheldekering. Doorstroomopeningen zorgen voor het behoud van de getijden die zo cruciaal zijn voor de lokale flora en fauna, terwijl de veiligheid gegarandeerd kan worden door schuiven die de zeearm kunnen afsluiten in geval van nood.

Ook energietechnologie leent zich voor deze benadering. Neem het voorbeeld van kerncentrales. In het gepolariseerde debat daarover komt eigenlijk zelden of nooit aan de orde dat ook daarin ontwerpkeuzes te maken zijn, en dat de op dit moment bestaande alternatieven vanuit het perspectief van belangrijke waarden heel verschillend zijn. Eén zo’n belangrijke keuze is die voor de brandstofcyclus: Moet dit een zogenaamde ‘open’ of ‘gesloten’ cyclus zijn? Bij het eerste type centrale wordt het uranium slechts één keer gebruikt en daarna afgevoerd als radioactief afval, bij de gesloten cyclus vindt er hergebruik van het uranium plaats.

Delfts onderzoek heeft laten zien dat een dergelijke keuze niet alleen een kwestie van kosten of ingenieurswaarden zoals efficiëntie en betrouwbaarheid is, maar dat deze alternatieven substantieel verschillen vanuit het perspectief van waarden zoals gezondheid, duurzaamheid, veiligheid en rechtvaardigheid. Helaas is geen van beide alternatieven optimaal voor al deze waarden, en daarmee wordt een keuze voor een open of gesloten cyclus impliciet een keuze voor het prioriteren van bepaalde waarden. Het idee van waardenbewust ontwerpen is dat dergelijke waardenconflicten expliciet moeten worden gemaakt, en centraal komen te staan in de afwegingen en keuzes die vervolgens gemaakt worden.

Maar wat kan waardenbewust ontwerpen nou betekenen voor offshore windenergie? Dit is precies een van de centrale vragen in het al eerder genoemde onderzoeksproject. Een belangrijke keuze daarin is natuurlijk wat voor ‘ontwerpproject’ er dan aan een waardenbenadering onderworpen wordt. Gaat het om windturbines, windparken, de aansluiting van offshore windparken op het elektriciteitsnet, de technische oplossingen voor ‘intermittency’, het hele elektriciteitsnet?

Als het gaat om turbines en parken, dan zijn er in de praktijk al best wat ‘bouwblokken’ voor waardenbewust ontwerpen beschikbaar. Er zijn al parken vormgegeven vanuit esthetische principes, er zijn al turbines ontworpen op basis van ecologische overwegingen. Toch valt er wat dit betreft nog wel het een en ander te doen. Wetenschappelijke artikelen over sociale acceptatie lijken weinig in te gaan op ontwerpdetails die daaraan al dan niet bijdragen. Ontwerpoplossingen zijn nergens systematisch op een rijtje gezet en toegankelijk gemaakt. Ook zou een meer diepgaande analyse van dergelijke ontwerpoplossingen in relatie tot deze waarden wenselijk zijn; Waarden zoals duurzaamheid, autonomie, veiligheid en welzijn zijn multinterpretabel, en de vertaling in ontwerpvereisten is daarmee ook verre van vanzelfsprekend. Bovendien: waardenbewust ontwerpen is niet uit op het optimaliseren van een ontwerp vanuit een enkele waarde, maar veronderstelt het systematisch meenemen van een palet aan waarden, en het identificeren van mogelijke waardenconflicten.

De voorbeelden van de Oosterscheldekering, nucleaire reactors en windturbines betreffen technische artefacten. Een belangrijk uitgangspunt van dit project is dat technologie zich niet in een vacuijm ontwikkelt, maar co-evolueert met institutionele praktijken. Ook die institutionele kant zou je als een ontwerpuitdaging kunnen beschouwen, waaraan ook waardenaspecten zitten. Wie bijvoorbeeld de waarde van verdelende rechtvaardigheid serieus neemt, zal op het niveau van windparken gaan nadenken over verschillende manieren om de verdeling van kosten en baten eerlijker te maken (zoals participatie in Windpark Noordoostpolder: “van solitair naar solidair”). De realistische ‘oplossingenruimte’ is echter in belangrijke mate afhankelijk van de bredere maatschappelijke Instituties – vandaar ook dat verschillende landen neigen naar verschillende oplossingen. Er is eigenlijk sprake van socio-technlsche systemen, en het integraal waardenbewust ontwerpen daarvan is iets nieuws, waar nog nauwelijks onderzoek naar gedaan is.

Flyer NWO-MVI programma

De flyer van het NWO-MVI programma, waaruit dit onderzoeksproject over windenergie gefinancieerd werd, liet toevallig ook twee windmolens zien

De onderzoekers die aan dit project werken, zijn ook erg geïnteresseerd in andere ontwerpuitdagingen rondom offshore windenergie, op het gebied van multi-sector gebruik, aansluiting, en het elektriciteitsnet als geheel. Ook daar zitten uitdagingen aan wat betreft sociale acceptatie. Neem de recente protesten in Kaarst (Duitsland) tegen een AC/DC conversiestation. Of de toenemende twijfels in Duitsland over duurzame energie, omdat de energieprijzen daardoor stijgen en stroom daarmee onbetaalbaar wordt voor de lagere inkomensgroepen – waarmee de waarde verdelende rechtvaardigheid in het geding is. Dat laat zien dat een breder debat over de kosten en baten van (offshore) windenergie nodig is, waarbij het niet alleen gaat om financiële/economische aspecten, maar juist ook gedeelde waarden centraler komen te staan. Hoe kan de energiesector als geheel, inclusief offshore windenergie, zodanig worden vormgegeven dat recht wordt gedaan aan deze waarden?

Het onderzoeksproject zal maar één jaar lopen, en gezien de complexiteit van het onderwerp en innovativiteit van de benadering zullen er nog geen concrete oplossingen of aanbevelingen uit volgen. Wel streven de betrokken onderzoekers ernaar te komen tot een kader of framework op basis waarvan vervolgprojecten kunnen worden geformuleerd. Daarbij staat, zoals gezegd, de uitkomstgerichte benadering, en meer in het bijzonder waardenbewust ontwerpen, centraal.